Zachowek – uwagi ogólne

Wiele osób pytało mnie, czy jeżeli ktoś z naszych najbliższych sporządzi testament i nas w nim nie uwzględni, to mimo to nam się coś należy po spadkodawcy? Odpowiedź jest złożona, bowiem to zależy od tego, jakie więzy rodzinne łączyły nas ze spadkodawcą. Jak już w poprzednich wpisach wspominałem, w Polsce obowiązują dwie drogi dziedziczenia – dziedziczenie na podstawie ustawy lub dziedziczenie na podstawy testamentu. Zasada jest prosta: jeżeli spadkodawca sporządził testament – spadek otrzyma ten, kto jest w nim uwzględniony. Jeżeli zaś spadkodawca w ogóle testamentu nie sporządził – dziedziczenie będzie odbywało się na zasadach przewidzianych w kodeksie cywilnym. Dzisiejszy wpis poświęcę instytucji zachowku, która z zasady aktualizuje się w sytuacji, kiedy spadkodawca sporządził testament. Nie jest to jednak jedyny przypadek. Zachowek – co to dokładnie oznacza?

 

Co to jest zachowek?

Najprościej rzecz ujmując, zachowek jest to ułamek wartości spadku, jaki przypadłby uprawnionemu do zachowku, gdyby dziedziczył on po zmarłym na podstawie ustawy.

 

Przykład: W dniu 30 grudnia 2019 umarł Pan Jan. W chwili śmierci Pan Jan był żonaty z Panią Janiną, z którą miał 3 dorosłych dzieci. Małżeństwa nie łączył ustrój wspólności majątkowej małżeńskiej, zaś Pan Jan posiadał na rachunku bankowym 100.000,00 zł. Przed śmiercią Pan Jan sporządził testament, w którym do całości spadku po sobie powołał swojego dalekiego kuzyna – Pana Marka. W takiej sytuacji, całość spadku po Panu Janie dziedziczy Pan Marek jako spadkobierca testamentowy. Gdyby Pan Jan testamentu nie sporządził, spadek w częściach równych (po ¼) odziedziczyłaby żona – Pani Janina oraz 3 dzieci.

Czy w takiej sytuacji Pani Janina albo dzieci spadkodawcy mogą żądać od Pana Marka kwoty pieniędzy tzw. „po ojcu”?  Tak, ponieważ zgodnie z art. 991 § 1 k.c. zstępnym (w tym wypadku dzieciom spadkodawcy), małżonkowi i rodzicom spadkodawcy przysługuje zachowek.

 

Ile wynosi zachowek? Kto może się go domagać?

Ustalenie wysokości zachowku jest podstawową rzeczą, jeżeli chcemy domagać się jego zapłaty. Jak powyżej wskazałem, zachowku domagać się mogą: zstępni spadkodawcy, małżonek spadkodawcy i rodzice spadkodawcy. Standardowo, każdemu z wyżej wymienionych należy się zachowek w wysokości połowy wartości udziału spadkowego jaki przypadłby mu przy dziedziczeniu ustawowym. W sytuacji, gdy uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy lub jeżeli zstępny jest małoletni, wtedy zachowek wynosi 2/3 wartości udziału spadkowego, jaki przypadłby mu przy dziedziczeniu ustawowym.

 

Przykład: Gdyby Pan Jan nie sporządził testamentu, to każde z dzieci i żona otrzymałoby po ¼ wartości majątku po nim. Niemniej jednak, Pan Jan sporządził testament i ani dzieci, ani żony nie uwzględnił w nim. W związku z tym, każdemu z nich przysługuje roszczenie o zachowek w wysokość po 1/8 wartości udziału spadkowego( ¼ * ½ ), czyli po 12.500,00 zł.

Modyfikujemy powyższy przykład: Pan Jan pozostawił po sobie chorą żonę – niezdolną do pracy, 2 dorosłych zdrowych dzieci i 1 małoletnie dziecko (8 lat). Roszczenie o zachowek jakie będzie przysługiwać żonie i małoletniemu dziecku będzie opiewać na kwotę po 16.666,67 zł (1/4*2/3). Pozostałej dwójce niedoszłych spadkobierców ustawowych będzie zaś przysługiwało roszczenie o zachowek kwoty po 12.500,00 zł (1/4 * 1/2).

 

Od kogo możemy żądać wypłaty zachowku?

W praktyce, najczęściej roszczenie o zapłatę zachowku będziemy kierować do spadkobiercy (testamentowego) oraz do obdarowanego. Zdarza się także, że z roszczeniem wystąpimy do osoby na rzecz której został uczyniony zapis windykacyjny. „Dochodzenie przez osobę uprawnioną do zachowku przysługującego jej roszczenia w pierwszej kolejności następuje przeciwko spadkobiercom zmarłego, w drugiej kolejności w stosunku do osób, na których rzecz zostały uczynione zapisy windykacyjne (art. 999¹ k.c.), w trzeciej natomiast do osoby obdarowanej. Osoba uprawniona musi wykazać, że nie może uzyskać zaspokojenia swego roszczenia od osoby zobowiązanej z mocy art. 991 k.c., następnie od osoby zobowiązanej na podstawie art. 999¹ k.c., by móc zażądać całej lub części kwoty od obdarowanego.” [wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 14 lutego 2014 r.,I ACa 1078/13]

 

Zachowek – termin żądania

Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu. Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku.

 

Darowizna a zachowek

Często klienci zadają mi pytanie, czy a jeżeli tak to jaki wpływ na zachowek po rodzicach ma darowizna przekazana dziecku przez danego rodzica? Spotykam się również z pytaniem czy muszę płacić zachowek od darowizny? Jak wysoki? Pytania na pozór błahe, ale mogą sprawić wiele trudności. Na szczęście z pomocą przychodzą nam przepisy kodeksu cywilnego dotyczące zachowku (art. 991 i następne).

Pierwszą czynnością niezbędną do obliczenia zachowku należnego uprawnionemu jest ustalenie wartości spadku. Chodzi o tzw. czystą wartość spadku czyli odjęcie pasywów od aktywów. Do takiej kwoty należy dodać wartość darowizny (uwaga !!! nie wszystkie darowizny są doliczane do wartości spadku) co łącznie tworzy substrat zachowku. Co do zasady, doliczeniu do spadku podlegają wszystkie darowizny, niemniej jednak artykuł 994 kodeksu cywilnego wprowadza od tej zasady pewne wyjątki.

 

Dwie podstawowe zasady wynikające z art. 994 k.c. to:

Po pierwsze – doliczeniu do spadku nie podlegają drobne darowizny, zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte. Chodzi o np. prezenty urodzinowe, imieninowe, okazjonalne. Dla kwestii doliczania darowizny do wartości spadku nie ma znaczenia czy obdarowanym jest spadkobierca, podmiot uprawniony do zachowku czy osoba obca. Nie ma również znaczenia czas dokonania darowizny. Ważna jest jednak wartość dokonanej darowizny. Chodzi o to, aby w danej społeczności dana darowizna była uznawana za drobną.

Po drugie – doliczeniu do spadku nie podlegają także darowizny na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku, jeżeli zostały dokonane przed więcej niż 10 laty, licząc wstecz od dnia otwarcia spadku. Dla przypomnienia, spadkobiercą możemy stać się w sytuacji, kiedy spadkodawca uwzględnił nas w testamencie (spadkobierca testamentowy) lub kiedy testamentu brak (spadkobierca ustawowy). Uprawnionymi do zachowku zaś są zstępni spadkodawcy, małżonek spadkodawcy oraz rodzice spadkodawcy.

Z powyższego możemy wyprowadzić wniosek, że doliczeniu do spadku podlegają darowizny uczynione na rzecz osób obcych tj. niebędących ani spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku i tylko wtedy, gdy od chwili ich dokonania do chwili otwarcia spadku nie upłynęło 10 lat. Dalej, darowizny uczynione najbliższym (standardowo są oni spadkobiercami albo osobami uprawnionymi do zachowku) dolicza się do spadku, bez względu na to kiedy zostały dokonane.

 

Darowizny a zachowek. Ile wynosi zachowek jeżeli została dokonana darowizna?

Powyżej wskazałem, jakie darowizny zaliczamy w skład spadku. Co się dzieje, jeżeli spadkodawca dokonał za życia darowizny na rzecz osoby uprawnionej do zachowku np. ojciec darował synowi pewną kwotę pieniędzy, a przy tym sporządził testament, w którym go nie uwzględnił (zachowek po rodzicach)?

W takim wypadku zachowek po rodzicu oblicza się w następujący sposób: Kwotę darowizny doliczamy do wartości spadku. Następnie określamy udział spadkowy jaki by przypadł synowi, gdyby spadkodawca testamentu nie sporządził. Kolejno, udział ten mnożymy przez 1/2 lub 2/3 zgodnie z wytyczną z art. 991 § 1 k.c. Na końcu, zgodnie z art. 996 k.c. darowiznę zaliczamy synowi na należny mu zachowek.

 

 

Reasumując, instytucja zachowku ma za zadanie ochronić najbliższą rodzinę spadkodawcy przed zbyt pochopnym, czy wręcz nieprzemyślanym rozrządzeniem przez spadkodawcę swoim majątkiem. Jest swoistego rodzaju „zabezpieczeniem finansowym” rodziny w przypadku sporządzenia przez spadkodawcę testamentu, dokonania darowizny, czy uczynienia zapisu windykacyjnego.

 

 

Spadkodawca sporządził testament i nie uwzględnił Cię w nim? Nie wiesz, czy należy Ci się zachowek po rodzicach? Potrzebujesz pomocy, bo nie wiesz ile wynosi zachowek w Twojej sprawie? Darowizna a zachowek – czy darowiznę należy doliczyć do spadku w Twojej sprawie? Kancelaria Adwokacka Adwokat Michał Dobies z siedzibą w Warszawie i Filią w Żurominie świadczy obsługę prawną w zakresie prawa spadkowego. Mecenas Michał Dobies udziela porad prawnych dotyczących darowizn, zachowku, dziedziczenia. Zapraszamy do kontaktu.