Przedawnienie karalności w prawie karnym – kiedy sprawa się przedawnia?

Przedawnienie karalności w prawie karnym określa, po jakim czasie od popełnienia przestępstwa nie można już pociągnąć sprawcy do odpowiedzialności karnej, inaczej – po jakim czasie od czasu popełnienia przestępstwa sprawca nie może być ukarany.

Sprawa karna przedawnia się, gdy upłynie ustawowo ustalony okres od daty czynu zabronionego. Oznacza to, że po upływie tego czasu nie można wszcząć postępowania przeciwko sprawcy, a już wszczęte – musi zostać umorzone.

 

Kiedy konkretnie następuje przedawnienie karalności?

Przedawnienie karalności zależy przede wszystkim od rodzaju i wagi czynu. Już na początku warto podkreślić, że im poważniejsze przestępstwo (zagrożone surowszą karą), tym dłuższy jest okres przedawnienia. Dla najcięższych czynów – zbrodni okresy te liczy się w dziesięcioleciach, natomiast lżejsze przestępstwa tj. występki nawet po 5 latach a wykroczenia, które opisuje kodeks wykroczeń, przedawniają się nawet po roku.

 

Terminy przedawnienia karalności przestępstw w polskim prawie karnym

Polski kodeks karny przewiduje następujące podstawowe terminy przedawnienia karalności:

• 40 lat – jeżeli czyn stanowi zbrodnię zabójstwa;
• 20 lat – gdy czyn stanowi inną zbrodnię;
• 15 lat – gdy czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 5 lat;
• 10 lat – gdy czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 3 lat;
• 5 lat – w przypadku pozostałych występków (lżejsze przestępstwa).

Po upływie powyższych okresów następuje przedawnienie karalności czynu, co oznacza, że sprawca nie może już zostać prawomocnie skazany za dane przestępstwo.

 

Na przykład: kradzież zwykła (art. 278 § 1 k.k.) zagrożona karą do 5 lat pozbawienia wolności przedawni się po 10 latach od dnia popełnienia czynu.

 

Przedawnienie przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego

Odrębne zasady dotyczą przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego, czyli takich, gdzie postępowanie karne wszczynane jest prywatnym aktem oskarżenia (a nie z urzędu przez prokuratora). Do tej kategorii należą m.in. zniesławienie, zniewaga czy lekkie uszkodzenie ciała z art. 157 § 2 k.k. W ich przypadku terminy przedawnienia są krótsze.

Zgodnie z Kodeksem karnym, karalność przestępstwa ściganego z oskarżenia prywatnego ustaje z upływem 1 roku od momentu, gdy pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy. Co ważne, niezależnie od daty ujawnienia sprawcy, absolutny koniec terminu przedawnienia następuje najpóźniej po 3 latach od popełnienia czynu. Oznacza to, że jeśli ofiara zwleka z wniesieniem prywatnego aktu oskarżenia i od czynu minęły już ponad 3 lata, postępowania nie można już wszcząć.

 

Przykładowo, zniesławienie popełnione w styczniu 2025 r. ulegnie przedawnieniu najpóźniej w styczniu 2028 r. – nawet jeśli pokrzywdzony dopiero w 2027 r. poznał tożsamość sprawcy.

 

Przedawnienie karalności przestępstw skarbowych oraz  przedawnienie karalności wykroczeń

Przestępstwa skarbowe (uregulowane w Kodeksie karnym skarbowym) oraz wykroczenia (najłagodniejsze czyny zabronione) również podlegają przedawnieniu, przy czym terminy te są na ogół krótsze niż w przypadku przestępstw z Kodeksu karnego.

 

Przestępstwa skarbowe – przedawnienie karalności

W przypadku przestępstw skarbowych ustawodawca przewidział zasadniczo dwa terminy przedawnienia ścigania.

• Mniej poważne przestępstwa skarbowe – zagrożone karą grzywny, ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności do 3 lat – przedawniają się po 5 latach.
• Poważniejsze przestępstwa skarbowe – zagrożone karą pozbawienia wolności powyżej 3 lat – ulegają przedawnieniu po 10 latach od popełnienia czynu.

Warto dodać, że jeśli przestępstwo skarbowe polega na uszczupleniu lub narażeniu na uszczuplenie należności podatkowej, to bieg terminu przedawnienia liczy się od końca roku, w którym upłynął termin płatności podatku.

 

Wykroczenia – przedawnienie karalności

Zgodnie z przepisami, karalność wykroczenia ustaje po 1 roku od jego popełnienia, a jeśli w tym czasie zostanie wszczęte postępowanie (np. sprawa trafi do sądu), termin ten wydłuża się do 2 lat liczonych od końca tego pierwszego roku. Łącznie daje to maksymalnie ok. 3 lata od daty czynu na prawomocne ukaranie sprawcy.

 

 

Przedawnienie a postępowanie karne (umorzenie sprawy)

Co dzieje się z postępowaniem karnym, gdy nastąpi przedawnienie? Polskie prawo stanowi jasno, że nie wolno skazać osoby za czyn, który uległ przedawnieniu. Jeśli przedawnienie nastąpiło przed wszczęciem postępowania karnego, takiej sprawy nie można już w ogóle wszcząć. Natomiast gdy termin przedawnienia upłynie w trakcie toczącego się już postępowania, konieczne jest jego umorzenie. Decyzja o umorzeniu z powodu przedawnienia formalnie kończy postępowanie (warto pamiętać, że umorzenie to nie to samo co uniewinnienie).

Żeby doszło do skazania, wyrok musi zapaść przed upływem terminu przedawnienia karalności. Jeśli termin minie wcześniej, pociągnięcie sprawcy do odpowiedzialności karnej jest wykluczone.

 

Zdarza się np., że wyrok w pierwszej instancji zapada tuż przed upływem terminu przedawnienia karalności, ale w wyniku apelacji postępowanie trwa dłużej i w drugiej instancji dochodzi już do przedawnienia. W takiej sytuacji sąd odwoławczy musi sprawę umorzyć, a oskarżony – mimo wcześniejszego nieprawomocnego skazania – ostatecznie unika kary.

 

Warto też wiedzieć, że samo wszczęcie postępowania wydłuża dopuszczalny czas ścigania. Zgodnie z przepisami, jeżeli przed upływem podstawowego terminu przedawnienia karalności przeciwko danej osobie wszczęto postępowanie, to przedawnienie następuje dopiero po upływie dodatkowych 10 lat – odnośnie przestępstw określonych w art. 101 § 1 k.k. i po upływie dodatkowych 5 lat – w pozostałych wypadkach (np. przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego). Oznacza to, że sprawa rozpoczęta w ostatniej chwili może toczyć się jeszcze przez kilka kolejnych lat. Po nadejściu jednak tego wydłużonego terminu postępowanie zostanie umorzone.