Czy konkubinat daje jakiekolwiek prawa? – Różnice między konkubinatem a małżeństwem

Konkubinat to potoczne określenie stałego, wspólnego pożycia dwóch osób bez zawarcia małżeństwa. Kodeks rodzinny i opiekuńczy ani inne ustawy nie regulują bezpośrednio tej formy związku. Mimo to, orzecznictwo określa konkubinat jako trwałą wspólnotę życiową dwóch osób, które żyją jak małżonkowie, ale bez formalnego ślubu. Taka para prowadzi wspólne gospodarstwo domowe, często ma dzieci, jednak z punktu widzenia prawa cywilnego partnerzy traktowani są jak obce osoby.

 

Prawa i obowiązki w konkubinacie a małżeństwo

Małżeństwo rodzi wiele wzajemnych praw i obowiązków, które wynikają z przepisów. Przykładowo, art. 27 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego stanowi, że małżonkowie wspólnie i według swoich możliwości przyczyniają się do zaspokajania potrzeb rodziny (poprzez pracę zarobkową lub prace domowe). Każdy z małżonków ma prawny obowiązek dokładać się do utrzymania wspólnego gospodarstwa domowego. Jeśli jeden z małżonków uchyla się od tego obowiązku, drugi może dochodzić swoich praw na drodze sądowej.

W przypadku konkubinatu nie istnieje żaden analogiczny przepis – partnerzy nie mają ustawowego obowiązku wzajemnego utrzymania. Zatem, jeśli jedna z osób żyjących w konkubinacie przestaje dokładać się do wspólnych wydatków lub utrzymania domu, prawo nie zapewnia drugiemu partnerowi bezpośredniej ochrony. Wyjątkiem są obowiązki względem wspólnych dzieci – rodzice (niezależnie od tego, czy są po ślubie czy nie) muszą łożyć na utrzymanie dziecka, a w razie potrzeby jeden z nich może żądać alimentów na dziecko od drugiego.

Podobnie jest z innymi uprawnieniami: małżonkowie mogą np. wspólnie rozliczać podatek dochodowy, korzystając z preferencyjnych zasad podatkowych dla małżeństw. Partnerzy w konkubinacie nie mają prawa do wspólnego rozliczenia się z podatku, gdyż w ocenie urzędu skarbowego są dla siebie osobami obcymi.

 

Majątek: wspólność czy rozdzielność?

Jedną z głównych różnic między małżeństwem a konkubinatem stanowią kwestie majątkowe. Z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami ustawowa wspólność majątkowa (chyba że małżonkowie podpiszą intercyzę). Większość dóbr nabytych w trakcie trwania małżeństwa staje się wspólnym majątkiem obojga małżonków. Gdy małżeństwo ustaje, np. przez rozwód, dorobek podlega podziałowi – zasadniczo po równo.

W konkubinacie nie powstaje żadna wspólność majątkowa z mocy prawa. Każdy z partnerów zachowuje odrębny majątek. Jeśli razem kupują np. mieszkanie, to stają się współwłaścicielami tylko wtedy, gdy oboje zostaną wpisani w akcie notarialnym, a następnie w księdze wieczystej, jako właściciele. W razie rozstania, konkubenci nie mają ustawowego prawa do podziału majątku wspólnego.

W spornej sytuacji były konkubent może dochodzić swoich roszczeń, ale musi oprzeć się na przepisach Kodeksu cywilnego. Często w takich sprawach stosuje się przepisy o współwłasności (gdy da się wykazać, że oboje łożyli na zakup i wnieśli wkład finansowy) lub o bezpodstawnym wzbogaceniu, jeśli jedna ze stron odniosła korzyść kosztem drugiej.

Przykład: Jan i Maria żyli w konkubinacie przez 20 lat. Wspólnie wybudowali dom na działce należącej formalnie do Jana i razem spłacali kredyt zaciągnięty wyłącznie przez Jana. Dokumenty nie potwierdzały udziału Marii w nieruchomości (w księdze wieczystej nieruchomości jako właściciel widniał wyłącznie Jan). Po rozstaniu Jan pozostał nadal jedynym właścicielem domu, a Maria nie otrzymała żadnej części majątku [dom, spłacony kredyt]. Aby odzyskać nakłady na majątek osobisty Jana, Maria musiała zainicjować sprawę w sądzie, powołując się na przepisy kodeksu cywilnego o bezpodstawnym wzbogaceniu przez Jana. Gdyby Jan i Maria byli małżeństwem, dom mógłby być objęty wspólnością majątkową [o ile Jan np. darował część nieruchomości Marii] – w razie rozwodu Maria mogłaby domagać się połowy wartości nieruchomości.

 

 

Rozstanie partnerów bez ślubu a rozwód

Zakończenie konkubinatu nie wymaga żadnej formalnej procedury. Prawo nie przewiduje odpowiednika rozwodu czy separacji. Jest to uproszczenie, ponieważ nie ma konieczności postępowania rozwodowego, oczekiwania na wyrok sądu ani orzekania o winie. Jednak brak formalnego zakończenia związku oznacza, że nie istnieją przepisy zapewniające ochronę słabszej strony po rozpadzie konkubinatu. W małżeństwie przy rozwodzie sąd może orzec np. alimenty dla byłego małżonka.

Jeśli para w konkubinacie miała wspólne dzieci, rozstanie wymaga uregulowania kwestii władzy rodzicielskiej, kontaktów i alimentów na dzieci – tak samo jak przy rozwodzie. W tym zakresie status formalny związku rodziców nie ma znaczenia: dobro dzieci jest chronione przez kodeks rodzinny i opiekuńczy jednakowo. Trzeba ustalić:

• Z kim dzieci będą mieszkać po rozstaniu rodziców?
• Jak będą wyglądać kontakty dziecka z rodzicem z którym na co dzień dziecko nie mieszka?
• Jak będą finansowo zabezpieczone dzieci?

Pochodzenie dziecka w konkubinacie ustala się poprzez uznanie ojcostwa lub sądownie, ponieważ nie działa domniemanie ojcostwa męża (jak w małżeństwie). Ojciec dziecka pozamałżeńskiego musi formalnie uznać dziecko w urzędzie stanu cywilnego lub zostać wpisany jako ojciec orzeczeniem sądu, aby nabyć pełnię praw rodzicielskich.

 

Jak wygląda dziedziczenie po konkubencie?

Kodeks cywilny reguluje dziedziczenie ustawowe po zmarłym małżonku. Małżonek należy do pierwszej grupy spadkobierców ustawowych – dziedziczy wraz z dziećmi zmarłego. Małżonek ma zagwarantowaną co najmniej 1/4 spadku (nawet jeżeli dzieci jest więcej niż 3). Konkubent nie jest w ogóle uwzględniony w ustawowej kolejności dziedziczenia. Jeżeli partner w nieformalnym związku umrze bez testamentu, jego życiowy towarzysz nie otrzyma z mocy ustawy nic – spadek przypadnie rodzinie zmarłego.

Jedynym sposobem, żeby partner życiowy dziedziczył jest sporządzenie testamentu i powołanie w nim partnera do spadku. Jednak nawet testament nie uchroni przed roszczeniami innych bliskich zmarłego o zachowek. W przeciwieństwie do małżonka, konkubent nie ma prawa do zachowku, ale dzieci czy małżonek zmarłego (jeśli tacy są) mogą domagać się zachowku.

Brak statusu formalnego powoduje też inne konsekwencje po śmierci partnera. Na przykład renta rodzinna przysługuje wdowie lub wdowcowi spełniającemu określone warunki wieku czy niezdolności do pracy, ale partnerowi pozamałżeńskiemu renta nie będzie przysługiwać.

W pewnych obszarach przepisy zaczynają dostrzegać osoby żyjące we wspólnym pożyciu. Przykładowo, art. 691 kodeksu cywilnego pozwala osobie pozostającej faktycznie we wspólnym pożyciu z najemcą (konkubentowi) wstąpić w stosunek najmu mieszkania po śmierci najemcy, obok m.in. dzieci. Również kodeks postępowania karnego zalicza konkubenta do kręgu osób bliskich, dając prawo odmowy zeznań przeciwko partnerowi.

 

 

Podsumowanie – czy konkubinat daje prawa?

Konkubinat jako taki nie tworzy prawnych uprawnień podobnych do tych wynikających z małżeństwa. Partnerzy żyjący bez ślubu w świetle prawa pozostają dla siebie obcymi osobami w większości sytuacji. Oznacza to brak ustawowych gwarancji w zakresie:

• wspólnego majątku,
• dziedziczenia po sobie,
• alimentów dla partnera,
• preferencji podatkowych.

Konkubinat daje bardzo niewiele praw i daje je pośrednio. Żeby zabezpieczyć swoje interesy, konkubenci powinni działać proaktywnie: sporządzać testamenty, zawierać umowy, ustanawiać pełnomocnictwa na wypadek choroby itp. Konkubinat daje partnerom swobodę bycia razem bez formalności, ale nie daje im praw porównywalnych z małżeństwem.